Entrevista Susana Rei:
Mulleres realizadoras, mulleres directoras, mulleres guionistas...

Iria Vázquez Estévez

Do total de películas realizadas no 2007 en Hollywood tan só o 7 % foron dirixidas por mulleres. Segundo Cima (Asociación de Mujeres Cineastas y de Medios Audiovisuales) tan só o 9 % dos filmes producidos no Estado español son dirixidos por unha muller; tamén no Estado, en guión e produción as películas nas que participan mulleres non acadan o 19 %. Son estas cifras as que xeran sorpresa cando descubrimos que o premio á Mellor Curtametraxe Galega do Festival Curtocircuíto (Santiago, 2007) ficase en mans dunha muller: Susana Rei, pola curta Cousas do Kulechov. Esta curta é un enxeñoso falso documental no que a utilización dunha aguda montaxe provoca que as imaxes gravadas durante diferentes festas populares galegas e tamén diversas catástrofes galegas (a explosión da Química Brenntag, afundimentos petroleiros, incendios, presión inmobiliaria, desmantelamento industrial, etc.) poidan converterse nunha ficticia invasión e guerra na Galiza. «De feito, a curta ten unha segunda lectura que nos fala de nós e de colocarnos como protagonistas dun conflito». Non é un documental intimista, non hai unha heroína, non hai un drama, pero si unha mirada feminina.
Ademais deste premio, Cousas do Kulechov participou en diferentes certames e festivais en Galiza, España ou América Latina recibindo Mención de Honra na XXXIV Xornada Internacional do Cinema de Bahía (Brasil, 2007), o Premio do Público en On&OF, Festival Creativo de Cortos (Ribadeo, 2007) ou o Premio Galicia do XXXV Certame Audiovisual Internacional Liceo Casino Vilagarcía (Vilagarcía, 2007) e conseguindo recentemente o premio Mestre Mateo á mellor obra experimental.

A: Moitas felicidades, imaxino que será esgotador pero moi emocionante?

SR: Grazas. Si, é moi gratificante ter unha resposta así tras un traballo. Aínda máis cando se trata dunha proposta arriscada da que non sabes o desenlace até o último día de montaxe. Ademais, ter un Premio do Público (On&Of, 2007) entre os recoñecementos confirma que a xente conectou coa técnica, coa estética e sobre todo cos contidos e a reflexión que eu propuña en torno a manipulación da información e a montaxe cinematográfica descubrindo a vileza da trampa da montaxe da guerra.

A: Con respecto ás cifras que enunciamos ao inicio do artigo, da situación na Galiza, non atopamos fontes, pero de seguro que a situación é similar ou se cadra peor. Poderías describila un pouco dende a túa perspectiva dentro do mundiño audiovisual?

SR: Ben, eu non che dou cifras, pero da experiencia de traballar dentro do cine profesional, sobre todo en longametraxes, pódoche dicir que o cine se estrutura cunha xerarquía semellante á do resto da sociedade. As mulleres están case sempre situadas en postos como secretaria de produción, anotadora, por suposto, perruquería, maquillaxe ou vestiario, etc. Como vemos, traballos tradicionalmente asociados ás mulleres, sen que por iso deixen de ser imprescindibles, pero xa non é tan doado ver mulleres na dirección de fotografía, axudantes de dirección, dirección de arte (aínda que en Galicia temos varios nomes destacados) e menos aínda como realizadoras, quizais algo máis como guionistas.
Mais sempre hai excepcións, das catro longametraxes potentes nas que traballei, dentro da equipa de arte, dúas, Isabel Coixet e Gracia Querejeta, eran mulleres directoras. Pero o panorama segue estando moi cru.

A: O problema, ademais, á hora de buscar financiamento para proxectos con iniciativa feminina, atópase tamén por dirixir sendo muller. Existe un estudo moi interesante titulado La mujer y el cine, de Scott Cleverdon e Assumpta Serna, no que se refiren a unha prolífica directora dos anos corenta, Ida Lupino, quen se dirixía aos homes do seu equipo como se ela fose a nai. Segundo Lupino, «a un home non lle dis, suxíreslle» e utilizaba a súa técnica: «Queridos: mamá ten un problema. Gostaría de facer isto, podedes? Sona imposible, seino, pero poderiades facelo por mamá?». E eles ían e o facían. Pode que funcionase nos corenta, non sei agora…

SR: Bo, é unha boa táctica, si señora. O problema é que eu non aceito ben ter que buscar fórmulas para que a eles non lles pareza rebaixante traballar ás ordes ou polas ideas dunha muller. Creo, con todo, que nese desastre funcionan dúas cousas. Por un lado o orgullo masculino ou, ás veces, o inconsciente colectivo e a forza do costume que fai desa prepotencia algo normal, cando non teñen ningún problema en arrastrarse tralo seu heroe futbolista, presentador de turno ou o que sexa.
Cando eu comezei temerariamente a inmiscirme en cotos privados para homes e aparecía na localización armada coa miña bandoleira atravesada por martelos e desaparafusadores, caixa de ferramentas e, por que non, serra eléctrica e radial propias, os compañeiros pasaban os primeiros días a pedirme: «oes, tráeme a lixa do dous», «Ei, Susana, achégame o martelo» e así. Para eles eu só podía estar alí en calidade de secretaria de ferramentas, supoño… E se daba unha idea, sobre todo unha solución boa, enseguida se volatilizaba no ar, facían como que non escoitaban… e logo sempre había algún que a apresentaba como unha idea propia… Aceitaban mellor que pintara, sobre todo se eran cadros ou graffitis…
E aí é onde vén a segunda parte do asunto, o machismo e a desigualdade existen, non hai dúbida, daquela, a actitude é fundamental. Lonxe de enfados ou mítines, eu facía o meu traballo, e penso que o facía ben, o mellor que sabía. Non aceptaba o papel que me querían impor, sentíame exactamente igual a eles e actuaba en consecuencia.
Finalmente a situación normalizábase e cando no filme Los lunes al sol, por poñer un exemplo, me tocou dirixir un grupo que traballaba na pintura e nos decorados baixo a miña responsabilidade, todos estabamos alí para conseguir sacar aquel asunto para adiante e todos, homes e mulleres, respectaban as miñas decisións como responsable, non me criticaban os erros ou alababan tontamente os acertos por ser muller, senón na xusta medida na que acertaba ou erraba.
O mesmo acontece agora cando dirixo un proxecto, o normal é que termine impóndose o que unha leva dentro, a firme convición de ser humano igual ás demais persoas.
Non digo que non haxa problemas e desequilibrios no camiño. É unha mágoa ter que gastar parte das nosas enerxías nesas trapalladas…

A: Fálase moito da existencia dun cine para mulleres feito por mulleres (pasou coa literatura tamén) e moitos críticos de cine ou historiadores pretenden poñer esa etiqueta a todas as películas feitas por unha muller. É un xeito de diferenciación e sobre todo de exclusión supoñendo así que as mulleres só poden facer cine para mulleres e non bo cine ou cine en xeral. Cal é a túa posición con respecto a esta etiqueta?

SR: Mira, un día fun presentar o Kulechov aquí en Galicia e proxectaban unha curta de Lara Bacelos, unha de Juan Pablo Echeberri e a miña.
A de Lara e a miña tiñan moitísima forza e contundencia. Diríamos que eran dúas temáticas, técnicas e estéticas perfectamente encaixable no que o mundo máis conservador tacharía de masculinas. Pola contra, a curta de Juan Pablo Echeverri era unha peza doce, delicada e sutil, perfeitamente encaixable no que o mundo máis conservador tacharía claramente de feminina.
Afortunadamente, nin todos os homes son uns brutos nin todas somos unhas amanteigadas que se derreten polo amado…
Esas son opinións interesadas, olladas curtas e mesquiñas das que hai que afastarse e, como resposta, facer o noso traballo.

A: Pero podemos considerar que existe un punto de vista ou unha perspectiva propia das mulleres, a través da cal tal vez podamos facer visible a nosa percepción do mundo?

SR: Claro que existe! Somos mulleres, nacemos como mulleres, crecemos como mulleres e morremos como mulleres nun mundo que aínda marxina en moitos aspectos as mulleres. Polo tanto, somos diferentes, pero aspiramos á igualdade. Non é incompatible, os homes tamén o son, diferentes, pero están case sempre por riba. É unha cuestión de xustiza. É máis, a eses críticos que falan de cine feminino con tanta desidia, habería que explicarlles que no momento que categorizan están creando por contraposición o cine masculino, pero, existe iso?
En positivo, diremos que todas esas capacidades que precisamente esa forma de vida durante tantos séculos conxurou a realidade das mulleres, fan que, para ben ou para mal, teñamos un xeito particular de ver e analizar o mundo.
Agora ben, penso que envolvendo todo iso está a suma de experiencias, sentimentos, formas, células e átomos que te constrúen como persoa. Sexas muller ou home, prima a esencia de cada un como suxeito.

A: Consideras que existe unha tradución na técnica desa perspectiva? Non sei tomando como exemplo Sofia Coppola, ou Iciar Bollaín, Laura Mañá. O seu punto de vista á hora de dirixir é particular, pero saberiamos simplemente a través dos seus filmes que quen está detrás da cámara é unha muller?

SR: Hai diversas formas de situarse, pode ser unha persoa que expón o seu mundo interior e a súa visión das cousas e ademais é muller, como unha directora de cine, artista ou científica, ou pode ser unha muller consciente da súa condición e preocupada polo seu xénero, tratando de explicar problemas propios das mulleres dende a súa tribuna. Son cousas distintas e as dúas son válidas.
Non creo que haxa técnicas propias das mulleres, a técnica é independente dos xéneros, está aí e adaptámola ás necesidades. Si que ás veces adiviñas un xeito de ver o mundo case por identificación máis que por análise. No caso destas tres directoras, as dúas primeiras teñen ademais un lado forte e nítido que os máis casposos tacharían de perigosamente masculino.
Creo que unha das claves na que estas tres mulleres coinciden é o que dicía ao principio, a actitude: interiorizar a igualdade aínda que do mundo exterior nos chegue outra onda.

A: Igualmente hai xéneros practicamente intocables para as mulleres como o trhiller, o terror, a ciencia ficción… e sen embargo seguro que existe un público tanto masculino como feminino ávido do mesmo…, pode ser que o feito de que case ningunha muller se atreva con eses xéneros os dirixan case sempre cara unha audiencia masculina?

SR: Mira, eu non reflexionara sobre isto en concreto e ocórreseme que sendo xéneros moi específicos necesitan de moita produción, é dicir, moitos cartos e as produtoras tremen ante a perspectiva de colocar tanta pasta en ideas de mulleres. Pero pode haber aínda unha explicación máis inquietante, pode ser que ás mulleres non nos interese tanto cravar coitelos, sacar do ventre un alien ou atravesar un vampiro cunha motoserra. Dende logo, non nos vemos con claridade á hora de salvar o mundo nós soas coa axuda dun coche que fala nin temos tan á flor da pel a necesidade de facer coincidir once coches da policía nunha esquina. Non quere dicir que non teña que haber mulleres nestes xéneros. É máis, vou investigar que pasa realmente.

A: En relación co anterior, se ben é certo que eses son xéneros que gozan de moito éxito entre a xente nova, consideras que os gustos femininos cambian malia que practicamente a nosa infancia estea inzada dos mesmos estereotipos (barbies vs. X-Men)?

SR: Creo que a estrutura narrativa dominante segue sendo, infelizmente, dominante. Penso que se pode alterar na medida en que cada vez máis xente utilice a tecnoloxía de xeito crítico e construtivo, colocándose fronte ao noso particular eixe do mal. Xa sei que é facil falar, pero mira… se me falas da Barbie, por poñerte un exemplo, a Xurxo Éstevez, que sempre mira o mundo dende o outro lado, coñecino na facultade, como quen di, electrocutando a unha Barbi. Era un exercicio de deseño e alí todos fixemos sillas para a boneca máis ou menos aparatosas ou glamurosas.
El sentouna nunha silla de metal, enfrascoulle un casco con cables, encadrouna nunha cámara e cando lle deu ao interruptor, todos vimos por unha pantalla de TV como se fundía a Barbie que tiñamos derreténdose diante das narices. Asistimos a unha pena de morte en directo e en diferido, mentres a montaxe de vídeo nos daba as cifras das execucións e condenas en USA, o país que creara a boneca. Foi unha das mellores cousas que vin na facultade naqueles tempos e, sen dúbida, das que máis me fixeron reflexionar e situarme fronte a algunhas cousas e cuestionarme a narrativa dominante.

A: Ultimamente todo pode parecer xa alcanzado, máis fácil, o machismo menos evidente ou o feminismo unha loita desfasada…, pero claro despois pretendes ser astronauta, soldadora ou directora de cine e que atopas?

SR: É verdade… unha grande mentira percorre Europa…, non, en serio. Para nada está a situación normalizada. É estratexia, covardía, máis do mesmo… Non o digo eu porque sexa muller. Nin o di Zapatero cando fai unha lei de igualdade ou coloca a unha embarazada fronte ás forzas armadas e corren ríos de tinta…
A realidade está na experiencia do cotián e a desigualdade percíbea calquera, home ou muller cun mínimo de sentido da xustiza.
Pero todo isto ten, coma sempre, un lado bo: que as mulleres non quedamos paradas esperando a que nos resolvan o problema. Xa hai séculos que collemos as cordas do noso destino e, as máis, somos activas, traballadoras e entusiastas e temos conseguido grandes cousas e aínda quedan unhas cantas. Afortunadamente tamén se suman homes que comparten esta perspectiva. Penso que ?sobre todo? temos que ser conscientes do noso lugar no mundo, e cada vez o somos máis. No camiño, sufrimos, pero tamén temos aprendido, avanzado, aportado e reflexionado moito.